Leoniden 2000: spectaculaire uitbarsting of matige vertoning?

De Leoniden ontlenen hun naam aan het sterrenbeeld Leeuw (Latijn: Leo) waarvandaan ze langs de hemel lijken weg te schieten. Ze zien eruit als razendsnelle, sterachtige puntjes die wegvluchten en worden in de volksmond ook wel ‘vallende sterren’ genoemd. In werkelijkheid zijn het geen sterren maar stof- en gruisdeeltjes (‘meteoroïden’) die de komeet 55P/Tempel-Tuttle tijdens zijn vele omlopen rond de zon achterliet. De gruisdeeltjes hebben zich langs de hele baan van de komeet verspreid en de aarde kruist die baan ieder jaar rond 17 november. Terwijl onze planeet door de gruisdeeltjes ploegt, schieten sommige met grote snelheid de atmosfeer binnen. De luchtmoleculen worden door de wrijving met het deeltje zodanig verhit, dat ze fel oplichten. Voordat het deeltje op zo’n 100 kilometer hoogte is verdampt, is zo een langgerekt lichtspoor te zien in de vorm van een meteoor.

In gewone jaren zijn er maar tientallen Leoniden-meteoren per uur te zien. Maar soms zijn het er vele duizenden per uur en is er sprake van een ‘meteorenregen’. Het spannendst van de Leoniden-meteorenregens is dat ze onvoorspelbaar zijn. Zo werden Amerikaanse waarnemers in november 1966 verrast toen 150.000 meteoren per uur langs de hemel schoten. Al eerder waren Leoniden-regens te zien geweest in 1799, 1833 en 1866. Aan de hand van de 33-jaarlijkse periode kon toen worden afgeleid dat de meteoren samenhingen met de al eerder genoemden moederkomeet die eens per 33 jaar om de zon scheert. Maar omdat het spektakel in 1899 en 1933 uitbleef, waren weinig waarnemers er in 1996 op bedacht.

Op 28 februari 1998 scheerde de Leoniden-komeet opnieuw langs de zon. Daardoor trekt de aarde nu nog door hoge stof- en gruisconcentraties van de komeetstaart. Meteorendeskundigen voorspelden voor 1998 en 1999 ‘superuitbarstingen’. In 1998 werden ‘slechts’ 250 meteoren per uur waargenomen. Maar vorig jaar deed zich een opvlamming tot 2700 meteoren per uur voor. Ruimtevaartorganisaties waren bevreesd dat satellieten door de meteorenstorm zouden worden gezandstraald. Voor alle zekerheid werden kostbare instrumenten zoals de Hubble-ruimtetelescoop van de storm afgewend. Gelukkig deden zich toen geen ongelukken voor. Wel registreerden sterrenkundigen lichtflitsen op de maan. Die werden veroorzaakt door in de maanbodem inslaande Leoniden.

Hoe groot is de kans dat dit jaar een meteorenregen optreedt?

Dat hangt er vanaf door welk deel van de zwerm de aarde dit jaar trekt. Carola Göckel en Rüdiger Jehn van ESA’s European Space Operations Centre (ESOC) in Duitsland houden het op een maximum van 900 Leoniden per uur kort voor 08.00 u. Nederlandse tijd op 17 november. Zij voorspellen ook een kleine piek van 300 meteoren rond 13.00 u. Nederlandse tijd. Omdat het in beide gevallen dag is, zouden wij het spektakel dus missen. Maar andere sterrenkundigen zijn het niet met hen eens.

De Britse astronomen David Asher en Robert McNaught voorzien 100 meteoren per uur met twee mogelijke opvlammingen rond 03.44 u. en 07.51 u. op 18 november. Als zij gelijk hebben is het eerste maximum wel in Europa te zien en het tweede alleen in Amerika.

Een alternatieve voorspelling door Ignacio Ferrin gaat uit van een maximum van 3500 - 5000 meteoren per uur met een uitschieter tot 50.000 meteoren per uur. Dat zou plaatstvinden rond 09.20 u. op 17 november. De Amerikaanse meteorendeskundige Joe Rao houdt het daarentegen op 250 - 500 meteoren per uur tijdens de vroege ochtend van 17 november. Maar hij dringt erop aan vooral ook alert te blijven tijdens de ochtend van 18 november.

Jammer is alleen dat de maan dit jaar flink stoort. Het is slechts vijf dagen na volle maan en bovendien bevindt de maan zich in de buurt van het sterrenbeeld Leeuw aan de hemel. Maar wie het gelaat van de maan afwendt en bijvoorbeeld in de richting van de Grote Beer kijkt, moet in ieder geval de helderste vuurbollen kunnen zien.

En de weersvooruitzichten?

KNMI-meteoroloog Jacob Kuiper voorziet voor de nacht van donderdag 16 op vrijdag 17 november een naderende frontale storing. Die heeft ons land dan met zijn regengebied nog niet bereikt, maar de wolkenschermen zitten of direct west van ons, of al half over het land. De kans op wat opklaringen voor die nacht is er, maar is niet al te groot.

De nacht van vrijdag 17 op zaterdag 18 november ligt de frontale storing al over het oosten van het land of is al in Duitsland aangekomen. Achter de storing wordt met west- tot noordwestenwind onstabiele lucht aangevoerd. Daarin kunnen zich buien ontwikkelen. Er is dan sprake van heldere lucht, afgewisseld door stapelwolken, waarbij met name het oosten en noordoosten van ons land kans lopen op de meeste bewolking. Maar Kuiper waarschuwt ervoor dat dit nog maar een eerste voorspelling is. Hij zal de nieuwste voorspellingen verpreiden via de websites van Astronet en de Dutch Meteor Society.

Laatste weersverwachting (opgesteld op 16 november om 13.00 uur)

De komende nacht 16/17 november Zoals ook gisteren al duidelijk werd, komt het regenfront in de loop van donderdagmiddag en donderdagavond de Benelux binnen en trekt door naar het oosten. Aan de achterzijde van dit front is koude onstabiele en heldere lucht aanwezig die na middernacht ook over onze omgeving uitstroomt. In die luchtsoort kunnen zich boven het relatief warme Noordzeewater vrij gemakkelijk buien ontwikkelen. De hemel tussen 17 november 00 UTC en 06 UTC. Het westen van Belgie en Nederland zitten al in de onstabiele schone en heldere lucht maar krijgen van tijd tot tijd buien over die boven de Noordzee worden gevormd. Vermoedelijk sterven deze buien wel weer uit als ze enkele tientallen kilometers landinwaarts gedreven zijn en ze lossen daarbij dus grotendeels weer op. Aan het begin van genoemde periode is het frontale wolkenpakket waarschijnlijk al opgeschoven tot voorbij midden Nederland (en Belgie). De lucht is daar dus al flink opgeklaard en de kans op een bui klein. In het ooosten van het land is aanvankelijk nog wel de frontale bewolking aanwezig maar die zal in de loop van de nacht waarschijnlijk geheel naar Duitsland verdwijnen.

Resumerend

West Nederland en West Belgie Aanvankelijk schoon met mooie heldere luchten maar gaandeweg de nacht waarschijnlijk toch een paar (forse) buien met daar tussendoor ook opklaringen.

"Midden" (dus van noord naar zuid doorgesneden) Nederland en midden Belgie Vanaf middernacht waarschijnlijk al helder en anders vrij snel na middernacht. Tot de ochtend waarschijnlijk goede kondities voor meteoorwaarnemingen maar een kans dat zich later wat restanten van buien laten zien die nog vanaf de zee ver het land indrijven (daarbij wel grotendeels oplossend).

Oost Nederland en oost Belgie en Luxemburg Rond middernacht waarschijnlijk nog tamelijk zwaar bewolkt met hier en daar regen. In de loop van de nacht ook daar gevolgd door opklaringen en sterk verbeterende condities. De kans op mist of nevel is tamelijk klein omdat er toch wel wat wind blijft staan. In de Ardennen is de kans op nevel en mist wel iets groter als het eenmaal aan het opklaren is.

Vooruitzicht voor morgennacht (17/18 november) Nederland en Belgie bevinden zich nog steeds in lucht van polaire oorsprong maar op de Atlantische Oceaan ten noordwesten van Schotland is een actieve depressie ontstaan die in zuidoostelijke richting trekt. De bewolking van dit nieuwe weersysteem nadert in de loop van de nacht over de Noordzee.

Waarschijnlijk is er tussen 18 nov 00 UTC en 06 UTC echter nog vrij weinig bewolking boven de Benelux maar is de kans dat aan de kust zich weer buien voordoen vrij groot. Landinwaarts, en met name in het oosten zijn de waarnemingskondities het best. Mocht de bewolking van eerder genoemde depressie wat sneller binnenkomen dan biedt het weer vlak over de grens in Duitsland (met name het noordoosten van Duitsland) waarschijnlijk de beste kansen op opklaringen.