Uiterst zeldzame Venusovergang op 8 juni

Geen mens die nu leeft heeft ooit zo’n zeldzame Venusovergang gezien! Wanneer Venus op 8 juni voor de zon langs trekt bevindt de planeet zich op 43 miljoen kilometer van de aarde, de zon zelf op ongeveer 150 miljoen kilometer. Venus is bovendien ongeveer even groot als de aarde wat meteen ook onze nietige positie in het heelal illustreert…

In Nederland en België begint het verschijnsel omstreeks 07.19 uur als aan de zonsrand linksonder een piepklein indeukinkje aan de zonsrand is te zien. Men spreekt van de eerste uitwendige aanraking of het eerste contact. De eerste inwendige aanraking of tweede contact gebeurt wanneer het volledige schijfje van Venus voor de zon te zien is. Dat gebeurt omstreeks 07.39 uur.

Het donkere silhouet van Venus trekt vervolgens steeds verder over de zonneschijf. Om 10.22 uur is de kortste afstand ten opzichte van het middelpunt van de zon bereikt.

Daarna vervolgt de donkere stip zijn weg naar de zonsrand rechtsonder. Om 13.03 uur lijkt zij nog even aan de zonsrand te 'kleven'. Dit is de tweede inwendige aanraking of derde contact. Om 13.23 uur vindt de tweede uitwendige aanraking of vierde contact plaats en is Venus helemaal van de zonneschijf verdwenen. Tijdens de Venusovergang bedraagt de schijnbare diameter van Venus iets meer dan 3 procent van die van de zonneschijf.

OPGEPAST VOOR DE OGEN!

Het donkere silhouet van Venus is zo groot dat de ‘minizonsverduistering’ met het blote oog is te volgen. Maar wie het verschijnsel wil waarnemen heeft op z’n minst een ‘officieel’ eclipsbrilletje nodig om er geen ernstig oogletsel aan over te houden!

Kijk NOOIT zonder bescherming naar de zon, noch met een verrekijker, noch met een telescoop, noch met het blote oog. Dit kan levenslange blindheid veroorzaken. Ook naar de zon kijken door een zonnebril, fotonegatief, cd- of dvd-schijfje, floppy of een stuk beroet glas is onveilig. Alleen een zonnebrilletje of projectie van het zonnebeeld met een telescoop of verrekijker op een scherm is veilig.

Venusexpedities

Vroeger maakten astronomen verre reizen om Venusovergangen waar te nemen. Door vanaf de meest afgelegen plaatsen op aarde metingen te verrichten konden zij de afstanden in ons zonnestelsel berekenen.

De vier contacttijden (de tijdstippen waarop Venus precies raakt aan de rand van de zonneschijf) verschillen namelijk voor elke plek op aarde. Dit komt doordat vanuit elke plaats op aarde de baan van Venus op een andere manier op de zon geprojecteerd wordt.

Als Venus zich aan de zonsrand bevindt, is een lichtende ring rond de planeet te zien. Juist dit effect kan op een slimme manier gebruikt worden om de Astronomische Eenheid - de gemiddelde afstand van de aarde tot de zon - te bepalen. Hiervoor is slechts een precieze meting van de contacttijden nodig op twee plaatsen die liefst zo ver mogelijk van elkaar af liggen. Zulke metingen waren de belangrijkste en meest omvangrijke die astronomen in de achttiende en negentiende eeuw uitvoerden.

Legendarisch zijn de Venusexpedities van de Franse sterrenkundige Le Gentil naar India (1761 en 1769) en van de Britse kapitein James Cook naar de Stille Zuidzee (1769). In de negentiende eeuw bleven ook de Lage Landen niet achter. Zo was er in 1882 bij de laatste Venusovergang een Belgische waarnemingscampagne, georganiseerd door de Koninklijke Sterrenwacht van België.

Unieke meting via internet

Doordat Venus en de aarde slechts zelden in één lijn met de zon staan zijn er in totaal tot nu toe slechts vijf overgangen (in 1639, 1761, 1769, 1874 en 1882) actief door mensen waargenomen. Met behulp van radar kan de Astronomische Eenheid tegenwoordig veel nauwkeuriger worden bepaald dan met een Venusovergang mogelijk is en hoeven dus geen grote expedities meer te worden ondernomen.

Maar de overgang van 8 juni 2004 biedt echter een zeer grote hoeveelheid mensen over de hele wereld de unieke mogelijkheid om op een leuke en makkelijke manier de schaal van ons zonnestelsel opnieuw op te meten.

Dankzij het internet is het fenomeen wereldwijd live te volgen. Via de links bij dit artikels zijn live webcasts mee te beleven met name vanaf de ‘Dutch Open Telescope’, een Nederlandse zonnetelescoop op La Palma. Er wordt razendsnel van continent naar continent geschakeld om scholieren en andere belangstellenden met elkaar in contact te brengen. Zij kunnen hun waarnemingen dan via een ‘on line calculator’ verbinden om zo gezamenlijk de afstand van de aarde tot de zon uit te laten rekenen. Voor Nederlandse en Vlaamse scholieren die met hun klas de beste waarneming verrichten zijn prijzen beschikbaar.

Zwarte druppel

Waarnemingen van de Venusovergang dragen weliswaar niet meer bij aaneen nauwkeuriger afstandsbepaling, wél zijn er nog enkele onbegrepen effecten waarover astronomen meer zouden willen weten. Zo treedt op het moment dat Venus de binnenste rand van de zon raakt het ‘zwarte druppeleffect’ of gutta nigra op.

Nog ongeveer een minuut nadat Venus moet zijn 'losgekomen' of voordat zij de zonsrand raakt, ‘kleeft’ de planeet al als een soort uitgerekte druppel vast aan de zonsrand. Dit verschijnsel werd wel toegeschreven aan het feit dat Venus een atmosfeer heeft. Maar het lijkt eerder te maken te hebben met waarneming door een telescoop en het feit dat de rand van de zon donkerder is dan het midden van de zonneschijf.

Een ander bijzonder effect is het ‘aureool’ dat rond de zwarte stip te zien kan zijn als zij de zonneschijf deels raakt of aan het verlaten ls. Dat wordt veroorzaakt door zonlicht dat door de dikke Venusatmosfeer word afgebogen en zo als een ring om de planeet straalt. Het was de waarneming van deze lichtring aan de hand waarvan de Russische astronoom Mikhail Lomonósov in 1761 concludeerde dat Venus een dampkring heeft.

De Venusovergang vanuit de ruimte

Op 8 juni zal ook de ESA/NASA zonsverkenner SOHO de Venusovergang waarnemen en beelden naar de aarde zenden. SOHO bevindt zich in een evenwichtspunt op 1,5 miljoen kilometer van de aarde richting zon en is uitgerust met ultraviolettelescopen, spectrometers en coronagrafen voor zonswaarnemingen.

SOHO hangt echter niet precies in lijn met het vlak van Venus en de zon en zal de planeet later ten zuiden van de zon langs zien trekken. Maar ook in dat geval zal de planeet als een grote zwarte stip tegen de corona - de heldere zonsatmosfeer - afsteken. De dichtste nadering van Venus tot de zonsrand gezien door de instrumenten van SOHO vindt plaats om 15.40 uur Nederlandse tijd.

Ook TRACE of de Transition Region and Coronal Explorer die sinds april1998 om de aarde draait zal beelden van de Venusovergang naar de aarde seinen. Omdat TRACE op slechts op ongeveer 600 kilometer hogte om de aarde draait zal deze zonsverkenner Venus wél over de zonneschijf zien trekken.

Nog één kans

Venusovergangen komen tot het jaar 3000 altijd paarsgewijs voor met een tussenpoze van 8 jaar. Er waren overgangen in 1631 en 1639, 1761 en 1769, 1874 en 1882. De eerstvolgende Venusovergang vindt plaats op 6 juni 2012. Deze overgang is slechts zeer gedeeltelijk vanuit Nederland en België te zien. Daarna duurt het tot 2117 en 2125 voordat weer een reeks Venusovergangen zal zijn te zien.

Venus Express

ESA wil in november volgend jaar de sonde Venus Express naar de onder een dik wolkendek gehulde planeet sturen. Venus Express moet het oppervlak en de atmosfeer gedurende 500 dagen vanuit een baan om Venus bestuderen. Na de lancering met een Russische raket van het type Sojoez-Fregat vanaf de basis Bajkonoer in Kazachstand zal Venus Express er vijf maanden over doen om onze ruimtebuur te bereiken.

Hij zal een hele reeks wetenschappelijke apparatuur aan boord hebben die grotendeels gebaseerd is op gelijkaardige instrumenten voor ESA's Mars Express en de kometensonde Rosetta. Ook België is via het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie (BIRA) in Ukkel bij Venus Express van de partij. Venus Express is een 'zusje' van Mars Express, die met veel succes de Rode Planeet Mars aan het verkennen is.

Activiteiten

Voor en tijdens de Venusovergang zullen in België tal van publieksactiviteiten plaatsvinden. Op 8 juni zal de Venusovergang vanaf diverse volkssterrenwachten zijn te volgen. Meer informatie hierover is te vinden op de links rechtsboven, in het bijzonder via de Vereniging voor Sterrenkunde (VVS). Precies wegens het zeldzame karakter van de Venusovergang wil de VVS het grote publiek correct informeren en warm maken voor deze samenstand.

Op de website van de VVS wordt een speciaal luik gewijd aan het verschijnselen. Men vindt er alle verdere informatie over de passage van de liefdesplaneet voor de zon. Waarom is een dergelijke overgang zo zeldzaam? Hoe kijk je veilig naar de zon? Kan je nuttige waarnemingen verrichten? Onder de hoofding Venus in Sole Visa is er een artikelreeks te raadplegen die het historische belang belicht van vroegere waarnemingen.

Naar info van Carl Koppeschaar en de Vereniging voor Sterrenkunde (VVS)