Dinsdagochtend 19 november: meteorenstorm boven Nederland en België?
In de vroege ochtend van dinsdag 19 november 2002 kunnen we bij helder weer getuige zijn van tientallen, zo niet honderden 'vallende sterren'. Het zijn de Leoniden, die soms aanleiding kunnen geven tot een echte meteorenstorm. Ook vanuit het internationaal ruimtestation zal de sterrenregen – maar dan van bovenaf – worden bekeken.
Ieder jaar omstreeks deze tijd in november komt de aarde in aanvaring met de Leoniden, een meteorenzwerm die regelmatig uitbarstingen laat zien. De Leoniden ontlenen hun naam aan het sterrenbeeld Leeuw (Latijn: Leo), waarvandaan ze langs de hemel weg lijken te schieten. Ze zien eruit als razendsnelle, sterachtige puntjes die wegvluchten en worden ook wel 'vallende sterren' genoemd. In werkelijkheid zijn het geen sterren maar stof- en gruisdeeltjes ('meteoroïden'), die een komeet tijdens zijn omlopen rond de zon achterliet.
Lichtflitsen
De gruisdeeltjes hebben zich langs de hele baan van de komeet verspreid en de aarde kruist die baan ieder jaar in november. Terwijl onze planeet door de gruisdeeltjes ploegt, schieten sommige met grote snelheid (tot 255.000 kilometer per uur!) de atmosfeer binnen. Door wrijving met de luchtmoleculen worden de gruisdeeltjes gloeiend heet. Ze brengen daardoor de lucht om zich heen tot lichten. Deze lichtende kolom lucht zien we als meteoor aan de hemel, meestal een flits van minder dan een seconde. Dit speelt zich af op 80 tot 120 km hoogte boven de aarde. Lager komt het gruisdeeltje niet, want dan is het al verbrand.
In gewone jaren zijn er maar tientallen Leoniden-meteoren per uur te zien. Maar soms zijn het er vele duizenden per uur en is er sprake van een 'meteorenregen'. Het spannendst van de Leoniden-meteorenregens is dat ze onvoorspelbaar zijn. Zo werden Amerikaanse waarnemers in november 1966 verrast toen 150.000 meteoren per uur langs de hemel schoten. Al eerder waren Leoniden-regens te zien geweest in 1799, 1833 en 1866. Aan de hand van de 33-jaarlijkse periode kon toen worden afgeleid dat de meteoren samenhingen met de komeet 55P/Tempel-Tuttle, die eens in de 33 jaar om de zon scheert. Maar omdat het spektakel in 1899 en 1933 uitbleef, was de zwerm in 1966 vergeten.
Op 28 februari 1998 scheerde de Leoniden-komeet opnieuw langs de zon. Daardoor trekt de aarde nu nog door hoge stof- en gruisconcentraties van de komeetstaart. Meteorendeskundigen voorspelden voor 1998 en 1999 'superuitbarstingen'. In 1998 werden 'slechts' 250 meteoren per uur waargenomen. Maar in 1999 deed zich een opvlamming tot 2700 meteoren per uur voor.
Hubble-telescoop weggedraaid
Ruimtevaartorganisaties waren zelfs bevreesd dat satellieten door de meteorenstorm zouden worden gezandstraald. Voor alle zekerheid werden kostbare instrumenten zoals de Hubble-ruimtetelescoop van de storm afgewend. Gelukkig deden zich toen geen ongelukken voor. Wel registreerden sterrenkundigen lichtflitsen op de maan. Die werden veroorzaakt door in de maanbodem inslaande Leoniden. In 2000 viel de activiteit weer tegen met een aantal van 480 meteoren per uur. In 2001 werden daarentegen 1200 meteoren per uur waargenomen.
Twee kansen
Is er een kans dat dit jaar een meteorenstorm optreedt? Dat hangt er vanaf door welk deel van de zwerm de aarde dit jaar trekt. Op grond van de waarnemingen van de vorige jaren voorpellen sterrenkundigen twee na elkaar optredende maxima:
19 november rond 05.00 u. Nederlandse tijd: 500 tot 1000 meteoren per uur?
- 19 november rond 11.30 u. Nederlandse tijd: 1000 tot 2000 meteoren per uur?
In het eerste geval gaat het om een stofbuis die de komeet tijdens zijn periheliumpassage van 1767 achterliet. In het tweede geval gaat het om een stofbuis uit 1866. Omdat het bij ons dan al overdag is, is dit maximum alleen vanuit Noord-Amerika en Azië te zien.
Het voorspelde maximum van 05.00 u. is voor ons zeer gunstig. De Leoniden-radiant (het vluchtpunt van waaruit de meteoren aan de hemel lijken weg te schieten) komt namelijk pas op om 23.30 u. lokale tijd). Tegen de ochtend staat hij op ruim 50o boven de horizon, terwijl het nog ruim tweeënhalf uur duurt totdat de ochtendschemering begint. Alleen kan het licht van de Volle Maan dit jaar hinderlijk storen. De maan gaat pas na 7 uur onder.
Mis de Leoniden dit jaar niet! Hoewel niets zo onvoorspelbaar is als dit soort verschijnselen, is er altijd de kans dat zich iets unieks kan voordoen. Door een lokale verdichting in het meteoroïdenspoor kan bijvoorbeeld op een onvoorspeld tijdstip verhoogde activiteit optreden. Begin daarom met waarnemen rond 23.30 u., als de Leoniden-radiant boven de horizon komt.
Het is dit jaar trouwens de laatste keer dat we iets bijzonders van de Leoniden kunnen verwachten. Hierna neemt de activiteit af, tot een matige zwerm overblijft van zo'n 15 meteoren per uur. In 2006 en 2007 zou in theorie nog een korte opvlamming kunnen optreden. Wachten op de volgende terugkeren van de komeet in 2033 en 2066? De modellen voorspellen helaas dat Jupiter de banen van de meteoroïden dusdanig zal verstoren dat ze in 2033 en 2066 te ver van aarde zullen passeren. Pas in 2099 zou zich weer een storm kunnen voordoen.
Internationaal ruimtestation
Terwijl iedereen op aarde dinsdagochtend omhoog kijkt, zal de bemanning van het internationale ruimtestation (International Space Station, of ISS) naar beneden kijken. “Het leek alsof we UFO’s in formatie op de aarde af zagen vliegen, drie tot vier per keer,” herinnert zich Frank Culbertson, in november vorig jaar de commandant van het ISS: “We zagen honderden meteoren onder ons, werkelijk spectaculair!” Culbertson en zijn medebemanningsleden moesten naar beneden kijken omdat de aardse atmosfeer zich onder het ruimtestation bevindt. Het ISS cirkelt op 350 km hoogte van de aarde en bevindt zich dus veel hoger dan de laag waarin de gruisdeeltjes van de komeet verbranden.
“Toch schrokken we,” vervolgt Culbertson. “Want toen we al die meteoren beneden ons zagen oplichten, realiseerden we ons dat ze achter ons op het ISS terechtkwamen. We bevonden ons in een middenin een zware kosmische hagelbui!”
Gelukkig was het ruimtestation niet in gevaar. Het is voorzien van stevige schilden en ‘bumpers’, die zowel de bemanning als de kwetsbare apparatuur moeten beschermen tegen meteorietinslagen en eventuele botsingen met ruimteschroot. Die schilden en bumpers zijn gemaakt van keramische materialen als Nextel en versterkt met de kunstvezel Kevlar, een materiaal dat ook in kogelvrije vesten wordt gebruikt. Ook de ramen van het ISS zijn tegen inslagen bestand. Elk raam bestaat uit twee afzonderlijke platen. De meest kwetsbare zijn ook nog eens voorzien van platen die inslagen kunnen opvangen, de andere worden (als ze niet worden gebruikt) afgeschermd door metalen lamellen of door van kunststofvezel vervaardige ‘dekens’ om ze tegen meteorietinslagen te beschermen.
Hoewel de Leoniden-meteoren veel sneller gaan dan kogels, zijn ze klein en bros. Ze veroorzaken mooie lichtschichten als ze in de aardatmosfeer verbranden. Maar dat is alles. Ze zijn gelukkig niet hard en sterk genoeg om door de bescherming van het ruimtestation te breken.
Overigens zal de Hubble-ruimtetelescoop ook dit jaar weer voor alle zekerheid van de storm worden afgewend. De telescoop wordt 14 uren lang gericht op de Helix-nevel, die zich precies tegenover het sterrenbeeld Leeuw aan de hemel bevindt. Die 14 uren zullen worden benut om een prachtige fotomozaïek van de nevel te maken.
