Utrechtse ruimteonderzoekers op spoor van nieuw kosmisch verschijnsel
Wetenschappers van Stichting Ruimteonderzoek Nederland (SRON) zijn mogelijk op het spoor van een nieuw kosmisch verschijnsel. De ontdekking is gedaan met door SRON gebouwde groothoekcamera’s op de Nederlands-Italiaanse satelliet BeppoSAX.
BeppoSAX werd voor zijn lancering in 1996 bij ESTEC getest. De Utrechtse ontdekking heeft internationaal zo'n opzien gebaard, dat overal ter wereld telescopen op de door de Nederlanders aangewezen plek aan de hemel staan gericht.
Op 30 oktober zagen de camera's op BeppoSAX een nieuwe, in röntgenlicht zeer heldere 'ster' in het sterrenbeeld Cepheus. Al na twintig minuten was die weer verdwenen. De ontdekking werd gemeld op een internationale conferentie en trok daarbij veel aandacht. "De grootste optische telescoop (op Hawaï) en de grootste radiotelescoop (in New Mexico) zijn ingeschakeld," vertelt projectleider John Heise. "Ook de gevoelige NASA-röntgentelescoop Chandra heeft waarnemingen uitgevoerd. We proberen verder de Hubble Space Telescope op de plek gericht te krijgen. De eerste metingen tonen aan dat op de door ons aangewezen plek aan de hemel nu een nieuwe 'ster' straalt. Die zendt radio- en röntgenstraling uit."
Diep in het heelal
Uitbarstingen van röntgen - en gammastraling werden al eerder door BeppoSax waargenomen. Maar nu zijn de sterrenkundigen er snel genoeg bij om ook in andere golflengtegebieden de bewuste plek aan de hemel te bestuderen. De bron trekt de aandacht door de verwachting dat hier sprake zou kunnen zijn van een nieuw soort explosie in het heelal. Uit het patroon van de straling is in ieder geval afgeleid dat de nieuwe 'ster' zeer ver weg staat. De uitbarsting vond dus diep in het heelal plaats. Doordat de straling er dan ook lange tijd over moet hebben gedaan om ons te bereiken, deed de explosie zich ook voor in een tijd dat het heelal veel jonger was.
Gammaflitsen
De Utrechtse groothoekcamera's aan boord van BeppoSAX hebben al eerder spectaculaire resultaten geboekt in de verklaring van een mogelijk verwant verschijnsel. Het ging toen om gammaflitsen: plotselinge uitbarstingen van gammastraling. Deze blijken samen te hangen met de vorming van een zwart gat, nadat een kosmische vuurbal in luttele seconden uiteenspat en vervolgens met bijna de lichtsnelheid uitdijt. Bij een gammaflits komt meer energie vrij dan de zon in de tien miljard jaar van haar bestaan uitzendt.
Roodverschuiving
Mogelijk is de nieuw ontdekte röntgenster ook een exploderende ster. De explosie is echter veel krachtiger dan de vanouds bekende supernova-explosies. Toch is hij ook weer anders dan de gammaflitsen. Misschien worden gammaflitsen die zich op zeer grote afstand bevinden wel als röntgenflitsen waargenomen. Doordat het heelal uitdijt, vluchten objecten die zich verder van ons bevinden met steeds grotere snelheden van ons weg. Door het Doppler-effect (te vergelijken met de langer wordende toon van een zich van ons verwijderende sirene) treedt roodverschuiving op. Als gevolg daarvan verschuift een piek in het gebied van gammastraling naar langgolviger röntgenstraling. Als dat zo is, staat de nieuwe ster dichterbij de rand van het waarneembare heelal.
De nieuw ontdekte röntgenflits kwam op een opmerkelijk moment: de eerste dag nadat BeppoSAX een maand lang in reparatie was geweest. De ontdekking toont dat de instrumenten in de satelliet vijf en een half jaar na de lancering nog voortreffelijk functioneren. BeppoSAX is een samenwerking tussen de Italiaanse ruimtevaartorganisatie ASI en het Nederlands Instuut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart NIVR, met medewerking van ESA en het Duitse Max Planck Instituut.